۱۴۰۴.۰۵.۲۶
نوشمک یا همان یخمک یکی از خوراکی های خوش رنگ و پرطرفداری است که بسیاری از مردم، به ویژه کودکان، علاقه زیادی به مصرف آن دارند. ظاهر میوه ای یا طعم های پرتقالی، آلبالویی و غیره ممکن است این تصور را ایجاد کند که این خوراکی دارای میوه یا مواد طبیعی است اما در واقع نوشمک یک محصول فوق فرآوری شده است که در گروه محصولات یخی طبقه بندی می شود و معمولاً از ترکیب آب، شیرین کننده های مختلف، رنگ های خوراکی و طعم دهنده ها تهیه می گردد و ارزش تغذیه‌ای چندانی ندارد.
تاریخچه
تمایل انسان به مصرف خوراکی های خنک در ایام گرم سال، پدیده ای تازه محسوب نمی شود. شواهد تاریخی نشان می دهند که در تمدن های باستانی نظیر روم و مصر، طبقات مرفه جامعه از یخ های طبیعی کوهستان استفاده می کردند تا با افزودن موادی همچون عسل یا شربت های میوه ای نوشیدنی هایی سرد و مطبوع تهیه کنند.
پیدایش نوشمک به عنوان یکی از فرآورده های منجمد، ریشه در اختراع بستنی یخی (Ice Pop یا Popsicle) دارد که نخستین بار در اوایل قرن بیستم در ایالات متحده آمریکا پدید آمد. بر اساس گزارش های تاریخی، در سال ۱۹۰۵ میلادی، یک کودک یازده ساله به نام فرانک اپرسون پس از یک روز بازی، نوشیدنی شیرینی تهیه کرد و به طور اتفاقی هنگام هم زدن آن با یک چوب، نوشیدنی را در فضای باز رها کرد و فراموش کرد که آن را به داخل بیاورد، در نتیجه سرمای شب باعث شد مخلوط درون لیوان به همراه چوب داخل آن یخ بزند.
صبح روز بعد، فرانک در مواجهه با این پدیده، به‌صورت کنجکاوانه تلاش کرد نوشابه یخ زده را از لیوان جدا کند. نتیجه این تجربه منجر به شکل گیری نخستین نمونه از بستنی یخی چوب دار شد. وی این خوراکی را اپسیکل (Epsicle) نام گذاری کرد که از دو بخش تشکیل شده است، بخش اول "Ep" برگرفته از نام خانوادگی او یعنی Epperson و بخش دوم "sicle" برگرفته از واژه icicle به معنای قندیل یخ است، بنابراین اپسیکل به معنی قندیل اپرسون یا یخ اپرسون است.
در سال ۱۹۲۳، فرانک اپرسون تصمیم گرفت این محصول را در مقیاس عمومی عرضه نماید و آن را در یک منطقه تفریحی پر رفت و آمد به فروش رساند. استقبال گسترده مردم از این خوراکی جدید، وی را بر آن داشت تا در سال ۱۹۲۴ اقدام به ثبت رسمی اختراع خود نماید و در نهایت فرانک اپرسون با پیشنهاد فرزندان خود این محصول را با نام تجاری پاپسیکل (Popsicle) به ثبت رساند.
با تثبیت جایگاه پاپسیکل در بازار ایالات متحده و ثبت آن، این خوراکی ساده و مقرون به صرفه، به سرعت به یکی از محبوب ترین دسرهای تابستانی تبدیل شد و در سایر نقاط جهان نیز محصولات مشابهی با اسامی گوناگون تولید و عرضه شدند.
در ایران، تاریخ دقیق ورود این نوع خوراکی مشخص نیست، اما شواهد نشان می دهد که از دهه های ۳۰ و ۴۰ شمسی، تهیه نوشیدنی های منجمد خانگی، مانند شربت آلبالو یا آب لیمو یخ زده، رواج یافت. به مرور زمان شرکت هایی در ایران اقدام به تولید صنعتی نوشمک کردند و در دهه های بعد، نوشمک به یکی از خوراکی های پرمصرف به ویژه در فصل تابستان تبدیل شد و با طعم ها و رنگ های مختلف در سطح وسیعی از بازار در دسترس قرار گرفت.
مواد تشکیل دهنده نوشمک و خطرات احتمالی آن ها
نوشمک معمولاً از ترکیب آب، شیرین کننده ها، رنگ ها و طعم دهنده ها تهیه می شود. در برخی موارد، برای تهیه نوشمک از پایدار کننده ها و اسیدهای خوراکی تنظیم کننده pH به دلایل مختلفی مانند حفظ یکنواختی بافت، ماندگاری رنگ، جلوگیری از رشد میکروارگانیسم ها و غیره استفاده می شود. پس از آماده سازی محلول اولیه، این ترکیب به قالب های مخصوص یعنی لفاف های پلاستیکی باریک منتقل شده و در دمای انجماد سرد می شود.
برخی از مواد اولیه به کار رفته در تهیه نوشمک، در صورتی که در فرآیند تولید در مقادیر بالاتر از حدود مجاز تعیین شده مورد استفاده قرار گیرند، یا در صورت مصرف مکرر و بی رویه این محصول توسط مصرف کنندگان، به ویژه کودکان، می توانند خطراتی برای سلامت به همراه داشته باشند. این خطرات شامل موارد زیر است:
- رنگ های خوراکی
در تهیه نوشمک، معمولاً از رنگ های جذابی مانند قرمز، نارنجی و غیره استفاده می شود، اگرچه این رنگ ها در افزایش جذابیت ظاهری نوشمک مؤثر هستند اما ارزش تغذیه ای ندارند و حتی برخی از آن ها ممکن است در مراحل مختلف فرآیند به فلزات سنگین آلوده شوند و در نتیجه دارای مقدار بیش از حد مجاز فلزات سنگین خطرناک مانند سرب، جیوه، کادمیوم و آرسنیک، باشند.
در صورتی که میزان فلزات سنگین موجود در رنگ های خوراکی به کار رفته در تولید نوشمک مورد بررسی قرار نگیرد، این امکان وجود دارد که رنگ های آلوده به مقادیر بیش از حد مجاز فلزات سنگین وارد فرایند تولید شوند. از آن جا که در استاندارد ملی ایران برای نوشمک، آزمونی برای اندازه گیری مقدار فلزات سنگین در محصول نهایی پیش بینی نشده است، در صورت استفاده از رنگ های آلوده، فلزات سنگین بدون کنترل وارد محصول نهایی شده و به بازار عرضه می شوند.
رنگ های خوراکی می توانند با طیفی از اثرات منفی بر سلامت انسان از جمله، بروز واکنش های حساسیت زا، اختلالات گوارشی و کلیوی، التهاب روده، آسیب به ماده وراثتی (DNA) و حتی افزایش خطر ابتلا به برخی سرطان ها همراه باشند. با توجه به این که کودکان تمایل زیادی به مصرف نوشمک دارند و از طرفی به دلیل وزن کمتر و سیستم ایمنی ضعیف تر، این گروه سنی ممکن است حساسیت بیشتری نسبت به فلزات سنگین داشته باشند، بنابراین، این مسئله در مورد کودکان اهمیت بیشتری پیدا می کند. وجود فلزات سنگین در نوشمک های صنعتی می تواند سلامت کودکان را به خطر انداخته و منجر به مشکلاتی مانند تغییرات رفتاری، نوسانات خلقی، اختلال در تمرکز و بیش فعالی شود.
- شیرین کننده ها
یکی از اجزای اصلی تشکیل دهنده نوشمک، شیرین کننده ها هستند که نقش کلیدی در طعم این محصول دارند. در فرآیند تولید نوشمک از انواع مختلف قندها و شربت های شیرین کننده استفاده می شود که هر یک ویژگی های خاص خود را دارند و مصرف بیش از حد هر یک از آن ها نیز می تواند با اثرات منفی قابل توجهی برای سلامت همراه باشد. این شیرین کننده ها عبارت اند از:
- ساکاروز (Sucrose)
ساکارز یا همان شکر سفید، یکی از پرکاربرد ترین شیرین کننده ها است. این شیرین کننده از ترکیب دو قند ساده به نام های گلوکز و فروکتوز تشکیل شده است. این قند بعد از مصرف و ورود به بدن ابتدا به این دو قند ساده تجزیه می شود. با وجود کاربرد فراوان و طعم مطلوب، مصرف زیاد ساکارز مانند سایر قندها می تواند با پیامدهای منفی جدی مانند افزایش وزن، پوسیدگی دندان، اختلال در تنظیم قند خون، افزایش خطر دیابت نوع ۲ و بیماری های قلبی همراه باشد.
- گلوکز (Glucose)
گلوکز یک قند ساده و منبع اصلی تأمین انرژی در بدن است که به سرعت از دستگاه گوارش جذب شده و در تمامی سلول ها قابل استفاده است. با این حال، گلوکز دارای شاخص گلیسمی بالایی است، به این معنا که پس از مصرف، قند خون را به سرعت افزایش می دهد و در پی آن، ترشح انسولین از پانکراس نیز به طور قابل توجهی بالا می رود. این افزایش ناگهانی و به دنبال آن افت سریع قند خون می تواند احساس خستگی و گرسنگی زود هنگام ایجاد کرده و به پرخوری، افزایش وزن و تجمع چربی در ناحیه شکم منجر شود. علاوه بر این، مصرف مکرر و بیش از حد گلوکز ممکن است در بلند مدت موجب کاهش حساسیت سلول ها به انسولین شده و خطر بروز مقاومت به انسولین را افزایش دهد.
- شربت با فروکتوز بالا (High-Fructose Corn Syrup - HFCS)
شربت با فروکتوز بالا شیرین کننده مصنوعی است که از ذرت به دست می آید و نسبت بالایی از قند فروکتوز (معمولاً ۵۵ درصد) را دارد. این ماده به دلیل قیمت پایین، طعم مطلوب و حالت مایع، در بسیاری از محصولات غذایی از جمله نوشمک مورد استفاده قرار می گیرد. از آنجایی که فروکتوز تنها در کبد تجزیه می شود، مصرف بیش از اندازه آن می تواند به تجمع چربی در کبد، ابتلا به کبد چرب غیر الکلی، افزایش اسید اوریک و در نتیجه ابتلا به نقرس (نوعی بیماری التهابی مفاصل)، چاقی شکمی، مقاومت به انسولین و افزایش خطر بیماری های قلبی منجر شود. علاوه بر این، شربت با فروکتوز بالا در تحریک احساس سیری ضعیف عمل کرده و می تواند زمینه ساز پرخوری شود.
- شربت اینورت (Inverted Sugar Syrup)
شربت اینورت نوعی شیرین کننده مایع است که از تجزیه شکر (ساکارز) به دو قند ساده‌ی گلوکز و فروکتوز، از طریق حرارت دادن همراه با اسیدهای خوراکی مانند جوهر لیمو تهیه می شود. این شربت به دلیل شیرینی بیشتر، قابلیت حفظ رطوبت و ماندگاری بالا در نوشمک و ... کاربرد زیادی دارد. با وجود مزایای عملکردی، مصرف زیاد آن می تواند باعث نوسانات قند خون، افزایش وزن، پوسیدگی دندان، خستگی و افزایش خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ شود.
در مجموع، تمامی این شیرین کننده ها فاقد ریز مغذی های ضروری مانند ویتامین ها، مواد معدنی و فیبر هستند و بنابراین فقط انرژی موقتی به بدن می رسانند و ارزش تغذیه ای ندارند.
- طعم دهنده های خوراکی
طعم دهنده ها از جمله ترکیبات رایجی هستند که برای بهبود عطر و طعم محصولات غذایی، از جمله نوشمک، به کار می روند. این مواد به دو دسته کلی طبیعی و مصنوعی تقسیم می شوند. طعم دهنده های طبیعی از منابع گیاهی یا حیوانی استخراج می شوند، در حالی که طعم دهنده های مصنوعی با استفاده از مواد شیمیایی تولید می گردند.
به صورت کلی طعم دهنده ها می توانند در صورت مصرف مداوم یا در مقادیر بالا، موجب بروز عوارضی مانند حساسیت های پوستی یا تنفسی، تحریک سیستم گوارشی و حتی اختلالات هورمونی یا سرطان زایی در برخی ترکیبات خاص شوند.
جایگزین های خانگی نوشمک
نوشمک به عنوان یک خوراکی جذاب، خوش طعم و خنک کننده، به ویژه در فصل تابستان، طرفداران زیادی دارد. با این حال، نوشمک های صنعتی معمولاً دارای مقادیر زیادی قند، رنگ های خوراکی مصنوعی و طعم دهنده های شیمیایی هستند که ارزش غذایی ندارند و مصرف مداوم و بی رویه آن ها می تواند سلامت بدن، به ویژه در کودکان، را تهدید کند. از این رو، استفاده از نوشمک های خانگی تهیه شده با مواد طبیعی و مغذی می تواند جایگزینی سالم، مفید و ایمن باشد.
- نوشمک میوه ای طبیعی
یکی از روش ها برای تهیه نوشمک خانگی، استفاده از میوه های تازه و طبیعی است. در این روش، می توان از آب یا پوره میوه هایی مانند هندوانه، طالبی، کیوی یا توت فرنگی استفاده کرد و برای ایجاد طعم شیرین ملایم، مقدار کمی عسل یا شیره خرما به آن افزود. این نوع نوشمک کاملاً فاقد رنگ، اسانس و شیرین کننده‌های مصنوعی است و در عین حال، منبعی طبیعی از ویتامین ها، فیبر و آنتی اکسیدان ها به شمار می روند.
علاوه بر این می توان به جای پوره یا آب میوه، از شربت های خانگی سنتی (مانند شربت سکنجبین، آلبالو، توت فرنگی، گل محمدی و غیره) استفاده کرد.
نکته: برای تهیه نوشمک خانگی بهتر است از شربت های صنعتی استفاده نشود، به این علت که آن ها نیز ممکن است مانند نوشمک های صنعتی دارای شیرین کننده ها، رنگ های خوراکی و طعم دهنده های مختلف باشند.
- نوشمک تخم شربتی و میوه
برای تهیه نوشمک می توان آب میوه های طبیعی را با کمی تخم شربتی ترکیب کرد، این ترکیب می تواند علاوه بر ظاهر جذاب به تأمین آب بدن در تابستان نیز کمک کند.
کلام آخر
نوشمک از جمله خوراکی هایی است که به دلیل طعم شیرین و حس خنکی، محبوبیت بالایی دارد اما نوشمک های صنعتی معمولاً ارزش غذایی چندانی ندارند، بنابراین استفاده از جایگزین خانگی و طبیعی، گزینه ای سالم تر و هوشمندانه تر است. این جایگزین ها علاوه بر تأمین حس طراوت و خنکی، می توانند بخشی از نیاز بدن به مواد مغذی را نیز فراهم کنند. با انتخاب آگاهانه و تهیه نوشمک در منزل، می توان هم از طعم دلپذیر این خوراکی لذت برد و هم به سلامت خانواده کمک کرد.