صادرات پسته ایران: چالش ‌ها، آلودگی ها و نقش آزمایشگاه‌ های مواد غذایی

این مقاله به بررسی جایگاه پسته ایران در بازارهای جهانی، چالش ‌های صادرات آن به‌ ویژه آلودگی به سموم قارچی و باقیمانده آفت‌ کش‌ ها می ‌پردازد. علاوه بر این، خدماتی که آزمایشگاه مواد غذایی مرجعان خاتم در زمینه صادرات پسته می تواند ارائه دهد، معرفی شده است.

مقدمه

پسته (Pistacia vera L.) از دیرباز در خوراکی‌ ها، شیرینی ‌های سنتی و آیین ‌های ایرانی جایگاه ویژه‌ ای داشته است. علاوه بر این، پسته یکی از مهم ‌ترین محصولات کشاورزی و صادراتی ایران به شمار می ‌رود و ارزش اقتصادی دارد.

ویژگی مهم درخت پسته، مقاومت بالای آن در برابر خشکی است، بنابراین شرایط آب ‌و هوایی گرم و خشک ایران می تواند بستر مناسبی برای تولید پسته فراهم کند، به همین دلیل در بسیاری از مناطق کویری و نیمه‌ کویری ایران به ‌ویژه استان کرمان و شهرستان رفسنجان که قطب تولید پسته محسوب می‌ شوند، کشت گسترده ‌ای دارد.

صادرات پسته

• سابقه صادرات پسته در ایران

پسته ایران یکی از قدیمی‌ ترین و ارزشمند ترین اقلام تجاری کشور است و سابقه صادرات آن حدوداً به بیش از دو هزار و پانصد سال پیش و دوران هخامنشیان باز می‌ گردد. در دوره ‌های مختلف تاریخی، پسته همواره به عنوان یکی از اقلام ارزشمند تجاری ایران شناخته شده است.

صادرات سازمان ‌یافته پسته ایران از دهه ۱۳۳۰ آغاز و در دهه‌ های بعد، تولید پسته از مصرف داخلی فراتر رفت و بخش عمده ‌ای از آن روانه بازارهای خارجی به ویژه آمریکا شد. به موازات بازار آمریکا، تلاش‌ هایی برای معرفی پسته ایران در اروپا صورت گرفت و در سال ۱۳۴۴ با افتتاح دفتر بازاریابی در هامبورگ، پسته ایرانی به تدریج وارد بازار اروپا شد. صادرات محدودی نیز به کشورهایی چون ژاپن، لبنان و برخی کشورهای عربی انجام گرفت.

امروزه پسته یکی از اقلام مهم صادرات غیر نفتی کشور محسوب می شود. پسته ایرانی مقاصد زیادی دارد که در جدول زیر آمده است:

• مقایسه جایگاه ایران با رقبای جهانی

امروزه تولید کنندگان و صادرکنندگان بزرگ پسته در جهان آمریکا، ایران و ترکیه هستند که میزان تولید هر یک از آن ها در جدول زیر آمده است:

همان طور که در جدول و نمودار قابل مشاهده است، در سال1404-1403 آمریکا اولین رتبه را دارد و ایران در جایگاه دوم قرار گرفته است، در حالی که تا چند سال پیش ایران رتبه اول را داشته است.

در ادامه نمودار مقایسه ای تولید پسته ایران و آمریکا آمده است:

همان طور که در نمودار نیز مشخص است طی سال‌ های ۱۳۸۱ تا ۱۴۰۲ تولید پسته ایران از ۲۵۶ هزار تن به حدود 168 هزار تن کاهش یافته، در حالی که تولید آمریکا طی همین مدت از ۱۳۷ هزار تن به ۶۷7 هزار تن افزایش یافته است.

نمودار مقایسه ای صادرات پسته ایران و آمریکا نیز مانند نمودار مقایسه ای تولید نشان می دهد که در سال‌ های اخیر آمریکا از ایران پیشی گرفته است. همان طور که مشخص است، صادرات پسته ایران از 124 هزار تن در سال ۱۳۷۵ به ۵7 هزار تن در سال ۱۴۰۱ کاهش یافته، در حالی که صادرات آمریکا از ۱۵ هزار تن به 422 هزار تن افزایش یافته است.

از جمله دلایل کاهش تولید و صادرات پسته ایران می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تحریم‌ ها و محدودیت‌ های ارزی: مسائل تحریم و تعهد ارزی (تعهد واردکنندگان و صادرکنندگان نسبت به بازگشت معادل ارز دریافتی به داخل کشور) باعث شده صادرکنندگان ایرانی نتوانند قراردادهای بلندمدت و با قیمت ثابت ببندند، در حالی که آمریکا می ‌تواند با ثبات قیمت و قراردادهای بلندمدت به فروش پسته بپردازد.
• تورم و قیمت بالای تولید ایران: نرخ بالای ارز و هزینه ‌های تولید باعث شده پسته ایران با قیمتی بالا تولید شود و در نتیجه صادرکننده نتواند پسته را با قیمتی مناسب در بازارهای جهانی به فروش برساند.
• برگشت خوردن محموله ‌ها: برخی مشکلات کیفیت و استاندارد سبب از دست رفتن بازارها و کاهش صادرات شده است.

صادرات پسته نه تنها منبع مهم ارزآور غیرنفتی است، بلکه نقش مهمی در اشتغال ‌زایی، توسعه اقتصادی مناطق پسته‌ خیز و حفظ جایگاه ایران در بازارهای جهانی دارد. کاهش سهم ایران در بازار جهانی پیامدهای اقتصادی مهمی دارد و باعث می‌شود رقبای بین‌المللی مانند آمریکا و ترکیه از فرصت‌ های بازار بهره ‌برداری کنند.

دلایل رایج برگشت پسته صادراتی ایران

صادرات پسته ایران در بازارهای جهانی با چالش‌ های پیچیده ‌ای مواجه است که رایج ترین آن ها آلودگی پسته به سموم قارچی و سموم آفت کش است، با توجه به مقررات سختگیرانه بازارهای جهانی، کنترل و مدیریت مؤثر عوامل آلودگی، برای حفظ سهم بازار و امنیت اقتصادی کشاورزان و صادرکنندگان ضروری است و آشنایی با استانداردهای پسته و حدود مجاز قابل قبول آلاینده های موجود در این محصول، می‌ تواند به تولیدکنندگان و صادرکنندگان برای حفظ کیفیت و ارتقای سهم ایران در بازارهای جهانی کمک کند.

1. سموم قارچی و حدود مجاز آن ها در بازارهای جهانی

پسته مانند سایر خشکبار به دلیل رطوبت پایین پس از خشک شدن، نسبت به فساد ناشی از میکروارگانیسم‌ ها مقاومت بیشتری دارد. با این حال، برخی قارچ ‌ها قادر به رشد هستند، زیرا برای تکثیر به مقدار بسیار کمتری آب نیاز دارند. آلودگی قارچی می ‌تواند در طول زنجیره غذایی یعنی در زمان رشد گیاه در مزرعه و مراحل پس از برداشت که شامل خشک کردن، حمل و نقل، انبار داری و فرآوری است، رخ دهد. آلودگی قارچی ارتباط نزدیکی با شرایط محیطی مانند دما و رطوبت دارد و در شرایط مناسب (گرم و مرطوب) رشد قارچ ها بیشتر می شود.

علاوه بر عوامل محیطی، آسیب به محصول نیز می تواند احتمال آلودگی را افزایش دهد، به عنوان مثال:

• پسته ‌هایی که زود خندان می ‌شوند و پوسته استخوانی آن ها شکاف دارد، بیشتر می توانند در معرض نفوذ قارچ و در نتیجه تولید سموم قارچی قرار ‌گیرند.
• پسته‌ های زود خندان با پوسته بیرونی چروکیده و خشک، نسبت به پسته ‌هایی با پوسته صاف و نرم، دو برابر بیشتر احتمال آلوده شدن دارند.
• وجود لکه ‌های قهوه ‌ای تیره روی پوسته نیز خطر آلودگی را افزایش می ‌دهد، اگرچه این به معنای عدم وجود سموم قارچی در پسته ‌های بدون لکه نیست.

رشد قارچ ها در پسته می تواند باعث تولید سموم قارچی (مایکوتوکسین‌) شود. واژه "مایکوتوکسین (Mycotoxin)" از ترکیب واژه یونانی"mykes" به ‌معنای قارچ و واژه لاتین "toxicum" به‌ معنای سم گرفته شده است. قرار گرفتن طولانی ‌مدت بدن در معرض سموم قارچی می ‌تواند باعث آسیب به کبد، کلیه، قلب و عروق، سیستم عصبی و ایجاد سرطان (به‌ ویژه سرطان کبد) شود.

پسته های آلوده به این سموم، علاوه بر آثار مخربی که روی سلامت مصرف‌ کنندگان دارند، در صورت تجاوز از حد مجاز استانداردها، می ‌توانند خسارت ‌های اقتصادی جدی برای تولیدکنندگان ایجاد کرده و منجر به برگشت خوردن محموله‌ های صادراتی شوند.

گزارش ‌های سامانه هشدار سریع برای غذا و خوراک دام (RASFF) نشان می ‌دهند که خشکبار به ‌ویژه پسته و بادام، بیشترین سهم آلودگی به مایکوتوکسین ‌ها را داشته ‌اند و در این میان، آفلاتوکسین‌ از شایع ‌ترین و مهم‌ ترین مایکوتوکسین ها به شمار می ‌رود و پس از آن، اکراتوکسین A از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

• آفلاتوکسین

آفلاتوکسین نخستین بار در اوایل دهه ۱۹۶۰ به ‌عنوان سم قارچی با اثرات شدید سمی و سرطان‌ زا شناسایی شد و به سرعت به یکی از مهم ‌ترین دغدغه‌ های ایمنی مواد غذایی در سطح جهان تبدیل گردید. در سال ۱۹۷۱، کشور ایالات متحده آمریکا مقداری از پسته‌ های وارداتی ایران و ترکیه را به دلیل آلودگی به آفلاتوکسین توقیف نمود، از آن زمان تا کنون، مسئله آلودگی پسته به آفلاتوکسین مورد توجه ویژه ای قرار دارد و کشورهای وارد کننده در صورت مشاهده میزان آفلاتوکسین بیشتر از حد مجاز در محموله ‌ها، آن‌ ها را به کشور مبدأ باز می ‌گردانند. در سال‌های اخیر تعداد زیادی از محموله‌ های پسته ایران به همین علت برگشت خورده و زیان‌ های مالی قابل توجهی برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان به همراه داشته است

تعداد محموله‌های برگشتی از سال 2020 تا 2024 در جدول زیر آمده است:

در سال جاری نیز (2025) حدوداً 16 محموله پسته ایران از کشورهای مختلف برگشت خورده است.

در جدول زیر لیست محموله های پسته برگشتی در ماه های مختلف سال 2025 به همراه مقدار آلودگی آن ها آمده است:

• اکراتوکسین

در سال 2005، بررسی های انجام شده روی 12 محموله پسته صادر شده به اروپا، وجود مقادیر بالای سم قارچی دیگری به نام اکراتوکسین را نشان داد. جزئیات این محموله ‌ها به شرح زیر بود:

• 9 محموله از آمریکا با سطح آلودگی 22 تا 160 میکروگرم بر کیلوگرم
• 3 محموله از ایران با سطح آلودگی 45 تا 110 میکروگرم بر کیلوگرم

در آن زمان، این مسئله باعث شد که موضوع آلودگی پسته به اکراتوکسین مورد توجه قرار گیرد و با توجه به خطراتی که اکراتوکسین روی سلامتی انسان دارد، برخی از کشورهای عضو اتحادیه اروپا از جمله آلمان و هلند سعی کردند تا اتحادیه اروپا را متقاعد کنند که برای این سم در پسته حد مجازهایی تعیین کنند. پس از سال ‌ها بررسی، اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۷ رسماً تدوین حد مجاز اکراتوکسین را مطرح کرد و نهایتاً بر اساس تصمیمات سازمان ایمنی مواد غذایی اروپا (EFSA) در سال ۲۰۲۰، مقررات جدید از ابتدای ژانویه ۲۰۲۳ اجرایی شد.

• حدود مجاز سموم قارچی در بازارهای جهانی

از آنجا که احتمال کاهش یا حذف کامل سموم قارچی در مرحله فرآوری پسته کم است، رعایت نکردن حدود مجاز آن‌ ها نه ‌تنها سلامت مصرف ‌کنندگان را به خطر می ‌اندازد، بلکه موجب بازگشت محموله‌ های صادراتی از بازارهای جهانی نیز می‌ شود. از این ‌رو، آگاهی از حدود مجاز این سموم در کشورهای مختلف و کنترل دقیق میزان آن ‌ها در پسته، راهکاری منطقی و ضروری است.

حدود مجاز آفلاتوکسین در کشورهای مختلف، در جدول زیر آمده است:

حدود مجاز اکراتوکسین مطابق با اتحادیه اروپا در جدول زیر آمده است:

2. باقیمانده سموم آفت کش و حدود مجاز آن ها در بازارهای جهانی

علاوه بر سموم قارچی، اتحادیه اروپا روی باقیمانده سموم در پسته نیز سختگیری هایی را اعمال می کند. به این علت که معتقد است از نظر علمی، بیشتر سموم آفت ‌کش باقیمانده در پسته، پس از برداشت کاهش پیدا نمی‌ کنند، از این رو تصمیم دارد در صورت وجود باقیمانده سموم در محموله های پسته، برای حفظ سلامت مردم، بار را در اروپا معدوم کرده و به کشور مبدأ برنگرداند که این امر می تواند منجر به وارد آمدن خسارت های زیادی به صادرکنندگان شود.

استفاده از سموم شیمیایی در باغ‌ های پسته به منظور کنترل آفات، پیشگیری از بیماری ‌های گیاهی و ارتقای کیفیت محصول رایج است. با این حال، مصرف بیش از حد آفت‌ کش ‌ها پیامدهای جدی از جمله ایجاد مقاومت در آفات نسبت به سموم، آلودگی محیط زیست و افزایش مخاطرات سلامت انسان از جمله، بروز سرطان، آلزایمر، اختلالات قلبی عروقی، اُتیسم و عقب‌ ماندگی ذهنی در کودکان را به دنبال داشته است.

با توجه به اهمیت حفظ سلامت مصرف ‌کنندگان، اندازه‌ گیری دقیق باقیمانده آفت ‌کش‌ ها و مقایسه غلظت آن‌ ها با حدود مجاز تعیین ‌شده امری ضروری است. این اقدام به تضمین ایمنی پسته، حفاظت از سلامت انسان و کاهش اثرات زیست ‌محیطی کمک شایانی می ‌کن، در ادامه حدود مجاز باقیمانده سموم مطابق با استاندارد ایران و اتحادیه اروپا آمده است:

• حدود مجاز باقیمانده سموم مطابق با استاندارد ایران:

https://standard.inso.gov.ir/StandardView.aspx?Id=57465&subject=%D8%A2%D9%81%D8%AA%20%D9%83%D8%B4%20%D9%87%D8%A7%20%E2%80%93%20%D9%85%D8%B1%D8%B2%20%D8%A8%DB%8C%D8%B4%DB%8C%D9%86%D9%87%20%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%87%20%D8%A2%D9%81%D8%AA%E2%80%8C%DA%A9%D8%B4%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%20-%20%D9%85%DB%8C%D9%88%D9%87%20%D9%87%D8%A7%20%DB%8C%20%D8%B3%D8%B1%D8%AF%D8%B3%DB%8C%D8%B1%DB%8C&course=%DA%A9%D9%85%DB%8C%D8%AA%D9%87%20%D9%85%D9%84%DB%8C%20%D8%B5%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B9%20%D8%BA%D8%B0%D8%A7%DB%8C%DB%8C

• حدود مجاز باقیمانده سموم مطابق با استاندارد اتحادیه اروپا:

https://ec.europa.eu/food/plant/pesticides/eu-pesticides-database/start/screen/mrls

پس از ورود به این لینک و انتخاب محصول (product) از سمت چپ بر روی گزینه "Add selected" کلیک کرده و با انتخاب سم آفت کش مورد نظر از سمت راست و کلیک بر روی "Display selected items" حد مجاز آن سم در محصول نمایش داده می شود.

آزمایشگاه مواد غذایی مرجعان خاتم، تضمین کننده سلامت و ایمنی پسته های صادراتی

آزمایشگاه مواد غذایی مرجعان خاتم، یک شرکت خصوصی دانش ‌بنیان با بیش از ۲۳ سال سابقه تخصصی در حوزه کنترل کیفیت مواد غذایی، خدمات خود را در سه شعبه داخلی واقع در تهران، خرمشهر و بندر امام خمینی و یک شعبه خارجی در کشور روسیه ارائه می ‌دهد.

آزمایشگاه مواد غذایی مرجعان خاتم از طریق کارشناسان حرفه ‌ای و دستگاه ‌های پیشرفته، خدماتی را در زمینه صادرات پسته ارائه می دهد. یکی از مهم ترین این خدمات، اندازه گیری دقیق مقدار آفلاتوکسین است که نه تنها از مهم ترین سموم قارچی پسته است بلکه مقدار آن برای بسیاری از کشورهای وارد کننده نیز حائز اهمیت است. با توجه به قوانین جدید اتحادیه اروپا در زمینه اکراتوکسین، این آزمایشگاه برای اولین بار در ایران مقدار اکراتوکسین را در پسته مطابق با استانداردهای اروپا اندازه گیری کرد و اکنون قادر به خدمات رسانی در این زمینه نیز می باشد. علاوه بر این، آزمایشگاه مواد غذایی مرجعان خاتم باقیمانده سموم آفت کش را با استفاده از دستگاه‌ های پیشرفته مانند GC-MS و LC-MS/MS می ‌تواند با دقت بالایی اندازه‌ گیری کند.

LOQ یا کمترین مقداری که دستگاه های ما می توانند با دقت و صحت قابل قبولی اندازه گیری کنند:

با دستگاه GC-MS/MS

https://marjaangroup.com/ckfinder/userfiles/files/LOQs%20for%20Pistachio%20matrix%20by%20GC-MSMS.pdf

با دستگاه LC-MS/MS

https://marjaangroup.com/ckfinder/userfiles/files/LOQs%20for%20pistachio%20by%20LC-MSMS-02_04_04.pdf

خدمات آزمایشگاهی مرجعان خاتم این فرصت را برای صادرکنندگان پسته فراهم می ‌کند که پیش از ارسال محموله به کشورهای مقصد، محصول خود را از نظر میزان سموم قارچی و باقیمانده سموم بررسی کنند. نتایج آزمایش ‌های ما مطابق با نتایج آزمایشگاه های کشورهای اروپایی است، بنابراین صادر کننده می ‌تواند با اطمینان خاطر بیشتری اقدام به صادر محصول خود کند. ارسال محموله بدون انجام آزمون های دقیق می ‌تواند منجر به برگشت خوردن کالا و خسارت های جبران ناپذیر شود، بنابراین بهتر است صادرکنندگان پسته، قبل از هر اقدامی برای صادرات به منظور جلوگیری از خسارت، وضعیت پسته های خود را در آزمایشگاه های معتبر مواد غذایی بررسی کنند.