بیماری کیست هیداتید: علل، علائم و راهکارهای پیشگیرانه

معرفی بیماری کیست هیداتید (Hydatid cyst disease)

بیماری کیست هیداتید یک بیماری انگلی است که توسط مرحله نوزادی کرم‌ های نواری جنس اکینوکوکوس (Echinococcus spp.) ایجاد می‌شود. کلمه هیداتید (hydatid) از واژه‌ یونانی هیداتیس (hydatis) یا هیدور (hydor) مشتق شده است که به معنای کیسه ای پر از آب است. این بیماری علاوه بر حیوانات اهلی به‌ ویژه دام‌ها (گاو، گوسفند و ...)، انسان را نیز درگیر می‌کند و از این رو در دسته بیماری‌های مشترک بین انسان و دام قرار می‌گیرد. این بیماری با نام اکینوکوکوزیس (Echinococcosis) انسانی نیز شناخته می‌شود و به طور کلی در انسان به دو شکل اصلی بروز می کند. اکینوکوکوزیس کیستی که با نام کیست هیداتید نیز شناخته می‌شود و شایع ترین شکل بیماری است و عامل آن کرم انگل اکینوکوکوس گرانولوزوس (Echinococcus granulosus) است و اکینوکوکوزیس آلوئولار که شکل دیگری از بیماری و نادرتر می باشد و توسط کرم انگل اکینوکوکوس مولتی‌لوکولاریس (E. multilocularis) به وجود می آید.

تاریخچه

قدمت بیماری کیست هیداتید به دوران باستان باز می‌گردد. حدود ۴۰۰ سال پیش از میلاد، بقراط، پزشک یونانی، در آثار خود به توده‌هایی در ناحیه شکم و کبد اشاره کرده که به ‌احتمال زیاد، همان کیست‌های هیداتید بوده‌اند. در سده‌های نخست میلادی، کیست‌های هیداتید در نوشته های پزشکان برجسته‌ای مانند آرتائوس، جالینوس و ... نیز توصیف شده اند. علاوه بر این در تمدن اسلامی، پزشک نامدار ایرانی، محمد بن زکریای رازی، در قرن نهم میلادی به بیماری‌هایی با ویژگی‌های مشابه با بیماری کیست هیداتید اشاره کرده است.

در قرن هفدهم میلادی، فرانچسکو ردی، زیست‌شناس ایتالیایی، برای نخستین‌ بار منشأ حیوانی کیست‌های هیداتید را شناسایی کرد، علاوه بر این متوجه شد که این کیست‌ها بر اثر فعالیت یک انگل در بدن ایجاد می‌شوند. در سال ۱۸۰۱، کارل رودولفی دانشمند آلمانی واژه اکینوکوکوس (Echinococcus) را معرفی کرد. این واژه ریشه یونانی دارد که از ترکیب دو کلمه اکینو (echino) از واژه یونانی اکینوس (echinos) به معنی خاردار و کوکوس (coccus) از واژه یونانی (kokkos) به معنی توده گرد گرفته شده است. بنابراین اکینوکوکوس به معنی دانه خاردار یا توده‌ای خار مانند (ظاهر میکروسکوپی گرد و خاردار کرم انگل) است. سپس در اواسط قرن نوزدهم میلادی، دو شکل اصلی بیماری کیست هیداتید با نام های اکینوکوکوزیس کیستی و اکینوکوکوزیس آلوئولار شناسایی شدند. در قرن‌های نوزدهم و بیستم میلادی، با پیشرفت‌های قابل ‌توجه در علوم زیستی و استفاده از میکروسکوپ، چرخه زندگی انگل کیست هیداتید به‌ طور دقیق شناسایی شد.

در قرن بیست‌ و یکم، پژوهش‌های بین‌المللی گسترش یافت و سازمان‌هایی مانند سازمان جهانی بهداشت (WHO) و سازمان جهانی بهداشت دام (OIE) تلاش کردند میزان شیوع، مرگ و میر و ... بیماری کیست هیداتید را در نقاط مختلف جهان بررسی کنند. آنها این بیماری را به عنوان یکی از مهمترین بیماری های قابل انتقال بین انسان و دام معرفی کردند.

چرخه زندگی انگل کیست هیداتید

انگل کیست هیداتید برای کامل شدن چرخه زندگی خود به دو نوع میزبان واسط و نهایی نیاز دارد چون هر مرحله از رشد خود را فقط در بدن یکی از این میزبان‌ها می‌تواند طی کند. انگل کیست هیداتید یک انگل اجباری است، به این معنا که نمی‌تواند خارج از بدن میزبان زنده بماند یا چرخه زندگی خود را کامل کند. مرحله کیستی در بدن میزبان واسط و مرحله بالغ و تولید تخم در روده میزبان نهایی اتفاق می‌افتد. میزبان واسط شامل حیوانات گیاهخواری مانند گوسفند، گاو، بز و ... می باشند که پس از خوردن غذا یا آب آلوده به تخم انگل، آلوده شده و در بدن آنها کیست هیداتید تشکیل می‌شود. میزبان نهایی معمولاً شامل سگ و سایر گوشت‌ خواران هستند که انگل بالغ در روده آنها زندگی و تخم ‌ریزی می‌کند. انگل کیست هیداتید یک انگل داخلی محسوب می‌شود، زیرا تمام مراحل رشد و فعالیت آن در داخل بدن میزبان صورت می‌گیرد و برای بقا به محیط داخلی بدن میزبان وابسته است.

اگر سگی به انگل کیست هیداتید آلوده باشد، تخم‌های بسیار ریزی که با چشم غیر مسلح قابل دیدن نیستند از طریق مدفوع این حیوان وارد محیط می‌شود. این تخم‌ها ممکن است روی گیاه، در خاک یا در آب قرار گرفته و محیط را آلوده کنند. این آلودگی اولیه معمولاً در مراتع، مزارع یا نزدیکی دام‌ها اتفاق می‌افتد. وقتی حیواناتی مثل گوسفند یا گاو، گیاه یا آب آلوده به تخم انگل را می‌خورند، تخم‌ها وارد بدن آنها می‌شود، سپس در روده کوچک، جنین های انگل (هنوز شکل کرم به خود نگرفته اند) از تخم خارج شده، از دیواره روده عبور می کنند و وارد مویرگ های خونی می شوند، از این راه وارد جریان خون شده و سپس به اندام‌هایی مانند کبد یا ریه منتقل می‌گردند. در آنجا جنین ها به‌ آرامی رشد کرده و به صورت کیست‌های پر از مایع در می‌آیند. این کیست‌ها در واقع همان کیست هیداتید هستند. داخل کیست هیداتید، با گذشت زمان سرهای نابالغ کرم انگل ایجاد می شوند. اگر سگ یا گوشت ‌خوار دیگری احشاء آلوده دام (مانند کبد گوسفند آلوده) را بخورد در داخل بدن سگ، قسمت‌هایی از کیست که دارای سرهای نابالغ کرم انگل هستند به کرم بالغ تبدیل شده و وارد روده سگ می شوند. این کرم‌های بالغ در روده سگ شروع به تخم گذاری می‌کنند، تخم‌ها از طریق مدفوع سگ دوباره وارد محیط می‌شوند. این تخم‌ها دوباره گیاهان (مانند سبزیجات)، خاک یا آب را آلوده می‌کنند. تخم انگل کیست هیداتید ممکن است از راه های مختلفی وارد بدن انسان شود.

راه های رایج انتقال انگل کیست هیداتید به انسان

برخی از مسیرهای انتقال تخم‌های انگل کیست هیداتید به انسان شامل موارد زیر می باشند:

- اگر انسان به‌ صورت ناخواسته و نا آگاهانه آب آلوده به تخم انگل یا سبزیجات خام آلوده را مصرف کند، تخم انگل ممکن است وارد بدن او شده و زمینه ابتلا به عفونت انگلی را فراهم کند.

- تماس با خاک آلوده به تخم انگل نیز می تواند انگل را به بدن انسان انتقال دهد.

- تماس مستقیم با میزبان نهایی مانند سگ‌های آلوده (نوازش کردن سگ و ...) نیز می‌تواند موجب انتقال بیماری شود. این حیوانات، که تخم‌های انگل را از طریق مدفوع دفع می‌کنند ممکن است تخم ها در اطراف مقعد حیوان باقی بمانند یا به مو، پوست، پنجه‌ها و ... آنها منتقل شوند. در نتیجه، افراد بدون رعایت بهداشت فردی، ممکن است تخم انگل را به ‌صورت ناخواسته از طریق دست آلوده به دهان وارد کرده و به بیماری مبتلا شوند.

علائم و نشانه‌های بیماری کیست هیداتید در انسان

بیماری کیست هیداتید عمدتاً کبد و ریه‌ها را درگیر می کند، اما در برخی موارد ممکن است سایر اندام ها مانند کلیه، طحال، عضلات و مغز را نیز تحت تاثیر قرار دهد. این بیماری معمولا دارای دوره نهفتگی ( بدون علامت) است که به فاصله زمانی بین ورود انگل به بدن میزبان و شروع بروز علائم گفته می‌شود. در مورد کیست هیداتید، این دوره ممکن است تا چندین سال به طول بینجامد و در این مدت، فرد هیچ علائمی نداشته باشد. پس از ورود تخم انگل به بدن انسان، تخم وارد روده کوچک شده و در آنجا جنین های انگل از تخم خارج شده، از دیواره روده عبور و وارد مویرگ های خونی می شوند، از این طریق، انگل وارد جریان خون شده و به اندام‌های مختلف بدن منتقل می‌شود. در بیشتر موارد، کبد نخستین اندامی است که انگل در آن مستقر می‌شود. در کبد، جنین ها به تدریج رشد کرده و به کیست هیداتید تبدیل می شوند. این کیست‌ها طی ماه‌ها یا سال‌ها رشد تدریجی، سرانجام به اندازه‌ای بزرگ می شوند که فضای فیزیکی اندام را اشغال کرده و به بافت‌های اطراف فشار وارد می‌کنند و بر عملکرد طبیعی اندام‌ها تاثیر می گذارند (به عنوان مثال کبد نمی تواند به طور طبیعی سم زدایی را انجام دهد).

درگیری کبدی می تواند با درد شکم، تهوع، استفراق و ... همراه باشد. درگیری ریوی نیز باعث سرفه مزمن (طولانی مدت)، درد قفسه سینه، تنگی نفس و ... می شود. از سایر علائم می توان به بی ‌اشتهایی، کاهش وزن، ضعف عمومی بدن و ... نیز اشاره کرد. علاوه بر این بیماری فوق ممکن است با عوارض شدید همراه باشد و در موارد پیشرفته، جان بیمار را تهدید کند. آنافیلاکسی به عنوان یک واکنش حساسیت شدید، شایع‌ترین مکانیسم مرگ در جریان بیماری کیست هیداتید می باشد که ممکن است در اثر نشت یا پاره شدن کیست هیداتید در بدن رخ دهد.

میزان شیوع بیماری کیست هیداتید

انگل کیست هیداتید توزیع جغرافیایی گسترده‌ای دارد و در شرایط محیطی متنوعی از جمله مناطق معتدل، قطبی، گرمسیری و نیمه ‌گرمسیری، خشک و ... توانایی بقا و پایداری دارد. طبق آخرین یافته ها (2021)، سازمان جهانی بهداشت اشاره می‌کند که در مناطق بومی (مناطقی با شیوع بالای انگل) مانند مدیترانه، جنوب و مرکز روسیه، آسیای مرکزی و چین، استرالیا، آمریکای جنوبی، شمال و شرق آفریقا و ...، ممکن است به طور همزمان بیش از ۱ میلیون نفر به این بیماری مبتلا باشند. علاوه بر این سازمان جهانی بهداشت اشاره می کند در مناطق بومی، میزان بروز کیست هیداتید می‌تواند به بیش از 50 مورد در هر 100 هزار نفر در سال برسد.

ساکنین مناطقی با نرخ بالای نگهداری سگ و افرادی که دسترسی محدودی به خدمات بهداشتی (مانند فقدان برنامه‌های منظم برای کنترل و واکسیناسیون سگ‌ها که عامل اصلی تداوم چرخه زندگی انگل هستند) دارند، بیش از دیگران در معرض خطر ابتلا به بیماری کیست هیداتید قرار دارند. علاوه بر این، وضعیت نامطلوب بهداشتی، از جمله رعایت ‌نکردن اصول بهداشت فردی نیز می‌تواند خطر ابتلا را افزایش دهد. برخی گروه‌های شغلی نیز به ‌دلیل نوع فعالیت و تماس مکرر با منابع بالقوه آلوده، در معرض خطر بالاتری قرار دارند. به‌ عنوان نمونه، سبزی‌ فروشان به ‌دلیل تماس روزمره با سبزیجات خام که ممکن است با آب آلوده به تخم کیست هیداتید شسته یا آبیاری شده باشند، بیشتر در معرض ابتلا به این عفونت انگلی قرار دارند.

برخی راهکارهای پیشگیری از بیماری کیست هیداتید

برای پیشگیری از بیماری کیست هیداتید، رعایت نکات زیر ضروری است:

1- سبزیجات و سایر محصولات کشاورزی، به‌ ویژه آنهایی که در تماس مستقیم با خاک قرار دارند باید پیش از مصرف، با استفاده از روش‌های صحیح شست‌وشو به ‌درستی تمیز شوند. رعایت این نکته نقش مهمی در پیشگیری از انتقال عوامل بیماری‌زا، از جمله تخم انگل کیست هیداتید، ایفا می‌کند.

2- شستن مرتب دست‌ها با آب و صابون، به خصوص پس از تماس با سگ‌ها و ... اهمیت دارد زیرا ممکن است موی آنها آلوده به تخم انگل باشد. آموزش بهداشت شخصی به کودکان، به ویژه شستن دست‌ها قبل از غذا و بعد از بازی با حیوانات، بسیار مهم است.

3- برای پیشگیری از ابتلا به بیماری کیست هیداتید، از سالم و بهداشتی بودن آب اطمینان حاصل کنید زیرا آب آلوده می‌تواند ناقل تخم‌های انگل باشد. در مناطقی که اطمینان کافی نسبت به کیفیت آب وجود ندارد، توصیه می‌شود آب، پیش از مصرف به‌ مدت حداقل ۱۰ دقیقه جوشانده شود. علت این کار فراهم‌ کردن حرارت کافی برای نفوذ به پوسته مقاوم تخم انگل و نابود کردن جنین آلوده‌ کننده درون آن می باشد.

4- هنگام تماس با خاک (مثلا در هنگام باغبانی) از دستکش استفاده کنید زیرا خاک ممکن است به تخم انگل کیست هیداتید آلوده باشد و تماس مستقیم با آن خطر ابتلا را افزایش دهد.