بنزوات سدیم در مواد غذایی و خطرات آن

بنزوات سدیم

بنزوات سدیم (E211)، با فرمول شیمیایی NaC7H5O2، یک افزودنی غذایی است که بدون بو بوده و به خوبی در آب حل می شود. این ماده به طور گسترده در صنعت غذا به عنوان نگهدارنده (برای ماندگاری طولانی مدت غذا)، به دلیل خاصیت ضد قارچی، ضد باکتریایی و ...، استفاده می شود. بنزوات سدیم بیشتر در محیط‌های اسیدی با PH کمتر از 4 استفاده می‌شود زیرا در این شرایط به ماده‌ای به نام اسید بنزوئیک (ماده شیمیایی ضد میکروبی) تبدیل می‌شود که خاصیت ضد میکروبی و نگهدارندگی قوی‌تری دارد.

ساختار شیمیایی بنزوات سدیم

مواد غذایی دارای بنزوات سدیم

بنزوات سدیم در طیف گسترده‌ای از محصولات غذایی از جمله: مرباها و ژله‌های کارخانه ای، ترشیجات و خیارشورهای صنعتی، مارگارین (کره گیاهی)، زیتون کنسروی، ماست‌های میوه‌ای، سبزیجات کنسرو شده، نوشیدنی‌های گازدار، انواع سس‌ها، کنسروهای میوه، آب میوه های بسته بندی شده، کیک های بسته بندی شده و .... استفاده می شود. بیشترین مصرف بنزوات سدیم در صنعت مواد غذایی به عنوان نگهدارنده، در نوشابه‌های گازدار و آب‌میوه‌های بسته‌بندی‌شده می باشد.

خطرات بنزوات سدیم

بنزوات سدیم در عین حال که سبب افزایش ماندگاری محصولات غذایی، نوشیدنی ها و ... می شود، به‌عنوان یک تهدید بالقوه برای سلامت انسان نیز شناخته می‌شود. مهمترین عوارض ناشی از مصرف مواد غذایی دارای بنزوات سدیم در سلامتی انسان شامل موارد زیر است:

مصرف طولانی مدت و مداوم غذاهای دارای بنزوات سدیم ممکن است به کبد آسیب برساند. کبد یکی از ارگان‌های اصلی بدن برای سوخت و ساز (متابولیسم) مواد شیمیایی (مانند داروها، سموم و ...) است. بنزوات سدیم ممکن است در این فرآیند اختلال ایجاد کند و منجر به بروز علائمی مانند التهاب، آسیب به سلول‌های کبدی و اختلال در عملکرد کبد شود.

وقتی فردی غذایی مصرف می‌کند که دارای بنزوات سدیم است، ممکن است این ماده باعث تحریک سیستم ایمنی و واکنش های حساسیت زا مانند تحریکات پوستی در بدن شود. این تحریکات به علت آزادسازی مواد شیمیایی طبیعی (مانند هیستامین) در بدن است که منجر به التهاب و واکنش‌های پوستی نظیر خارش، قرمزی و تورم می‌شود. در برخی از افراد با سیستم ایمنی حساس، ممکن است واکنش‌های شدیدتری مانند آسم (بیماری طولانی مدت ریه که باعث التهاب و تنگی مجاری هوایی در ریه‌ها می شود) نیز رخ دهد.

شواهد نشان می‌دهد که بنزوات سدیم می‌تواند به عنوان یک عامل تحریک‌کننده برای بروز اختلال کم توجهی (مانند حواس پرتی) و رفتارهای بیش‌فعالی در کودکانی که نوشیدنی‌هایی دارای نگهدارنده‌های بنزوات سدیم مصرف می‌کنند، عمل کند. این علائم ممکن است به دلیل تأثیر بنزوات سدیم بر روی سیستم عصبی و ایجاد اختلال در آن که با بروز رفتارهای بیش فعالانه و کاهش تمرکز همراه است، رخ دهد.

 بنزوات سدیم ممکن است به ساختارDNA  (ماده وراثتی) آسیب وارد کند. این آسیب می تواند در نتیجه تعامل مستقیم بنزوات سدیم با مولکول‌های DNA و ایجاد جهش‌های ژنی باشد که به تغییرات غیرقابل اصلاح در سلول‌ها منجر می شود. این تغییرات ممکن است در نهایت خطر بروز اختلالات ژنتیکی و سرطان را افزایش دهند.

 بر اساس نتایج تحقیقات بر روی حیوانات، بنزوات سدیم می‌تواند اثرات منفی گسترده‌ای بر سلامت داشته باشد. این اثرات شامل خونریزی روده، اختلال در تعادل میکروبیوم (میکروب هایی که به طور طبیعی در روده زندگی می کنند)، اختلالات هورمونی، کاهش باروری، آسیب به عملکرد کلیه، افزایش سطح کلسترول، افزایش فشار خون، کاهش رشد جنین، کاهش تعداد گلبول‌های سفید خون و برخی مشکلات دیگر است. این یافته‌ها عمدتاً بر روی موش‌ها و سایر حیوانات آزمایشگاهی مورد بررسی قرار گرفته‌اند و نتایج آنها در بیشتر موارد تأیید شده است. هرچند که تحقیقات انسانی در این زمینه هنوز به اندازه کافی جامع و قطعی نیست، اما با توجه به شباهت‌های فیزیولوژیکی میان انسان‌ها و حیوانات آزمایشگاهی مانند موش، ممکن است این بیماری ها در انسان‌ها نیز رخ دهد.

- زمانیکه بنزوات سدیم و اسید آسکوربیک (ویتامینC ) یا اسیدهای مشابهی مانند اسید سیتریک در یک محصول غذایی به‌صورت هم‌زمان حضور داشته باشند، امکان وقوع یک واکنش شیمیایی میان این ترکیبات وجود دارد. اسید آسکوربیک می‌تواند با تجزیه بنزوات سدیم، منجر به تولید بنزن شود. با این حال، این واکنش معمولاً در شرایط خاصی مانند دمای بالا (حدود ۴۵ درجه سانتی‌گراد) و تابش شدید نور ماوراء بنفش (UV) به مدت طولانی (مثلاً بیش از ۲۰ ساعت) رخ می‌دهد. این شرایط می‌توانند سرعت تجزیه بنزوات سدیم و تشکیل بنزن را افزایش دهند. اما در دمای طبیعی بدن انسان (حدود ۳۷ درجه سانتی‌گراد) و در شرایط عادی، چنین واکنشی به‌صورت خودبه‌خود اتفاق نمی‌افتد. سیستم‌های دخیل در سوخت و ساز و آنزیمی بدن به طور موثری از وقوع واکنش‌های شیمیایی نامطلوب مانند تشکیل بنزن جلوگیری می‌کنند، بنابراین، مصرف نوشیدنی‌ها یا مواد غذایی دارای بنزوات سدیم و اسید آسکوربیک در شرایط عادی خطری از نظر تولید بنزن برای بدن ایجاد نمی‌کند. بنزن توسط آژانس بین المللی تحقیقات سرطان (IARC) به عنوان یک ماده سرطان‌زا شناخته شده است و تماس طولانی‌مدت با آن خطر ابتلا به سرطان‌های مختلف، به‌ویژه سرطان خون را افزایش می‌دهد. پایگاه داده ای امتیازات غذایی متعلق به مؤسسه گروه کاری محیط زیست (EWG) آمریکا، در سال 2024، نشان داد که بیش از ۲۰ هزار محصول غذایی به طور هم‌زمان دارای ترکیباتی مانند بنزوات سدیم، اسید سیتریک یا اسید آسکوربیک می باشند. این پایگاه، محصولات را بر اساس نگرانی‌های موجود درباره مواد تشکیل‌دهنده، ارزش تغذیه‌ای و فرآیند تولید آنها فهرست‌بندی می‌کند. برخی از نوشابه‌های گازدار، و انواعی از سس‌ها (مانند سس مایونز) از جمله مواد غذایی هستند که احتمالاً هر دو ماده بنزوات سدیم، اسید سیتریک یا اسید آسکوربیک را در ترکیب خود دارند. لذا شرایط حمل و نگهداری چنین محصولاتی پیش از رسیدن به فروشگاه یا خانه شما می تواند، تأثیرات قابل توجهی بر کیفیت و ایمنی آنها داشته باشد، به‌ویژه زمانی که تحت نور مستقیم خورشید و دمای بالای 45 درجه سانتی گراد قرار می‌گیرند. بسیاری از نوشابه‌های گازدار و محصولات مشابه، هنگام انبارداری و حمل‌ونقل، برای ساعت‌ها یا حتی روزها در فضای باز و زیر نور مستقیم خورشید قرار می‌گیرند. این شرایط می‌تواند دمای ترکیبات بطری‌ها را به شدت افزایش دهد و در نتیجه واکنش شیمیایی بین بنزوات سدیم و اسید آسکوربیک رخ داده و منجر به تشکیل بنزن شود.

سخن پایانی

 با توجه به اهمیت حفظ سلامت جامعه و با در نظر گرفتن مطالعات صورت گرفته در خصوص نگرانی‌های موجود پیرامون مصرف بنزوات سدیم، ضروری است که نسبت به انتخاب مواد غذایی، آگاهانه اقدام نماییم. توجه به ترکیبات تشکیل‌دهنده محصولات غذایی، اولویت دادن به مصرف مواد غذایی تازه و طبیعی و رعایت اصول صحیح نگهداری مواد غذایی، از جمله مهمترین مواردی هستند که می‌توانند در کاهش عوارض احتمالی بنزوات سدیم موثر باشند.