اثرات فلزات سنگین بر سلامت کودکان

فلزات سنگین چیست

فلزاتی مانند سرب، جیوه، آهن، نیکل، کروم، آرسنیک و ... که هم به طور طبیعی در خاک، آب و هوا وجود دارند و هم از طریق فعالیت های انسانی مانند صنایع، دود ماشین، فعالیت های کشاورزی و ... وارد محیط زیست و زنجیره غذایی می شوند. گیاهان و محصولات کشاورزی در هنگام کاشت در مزرعه، فلزات سنگین را از طریق خاک، آب و کودهای شیمیایی جذب می کنند. علاوه براین، فلزات سنگین می توانند طی فرآیند تولید و بسته بندی نیز وارد مواد غذایی شوند.

بطور مثال، فلزات سنگین از جمله سرب، کادمیوم و ... از بسته بندی های پلی اتیلن ترفتالات (PET) در طی انبار کردن طولانی مدت و حرارت دیدن ممکن است به مواد غذایی منتقل می شود و حتی قابلیت انتقال فلزات سنگین سرب،کادمیوم، آرسنیک و ... از جعبه های شیرینی و پیتزا ساخته شده از کاغذهای باطله و روزنامه ها، به مواد غذایی وجود دارد.

طبق گفته سازمان غذا و دارو آمریکا، رایج ترین فلزات سنگین در مواد غذایی، سرب، آرسنیک، کادمیوم و جیوه هستند. ماهی، برنج و آبمیوه ها مستعدترین مواد غذایی آلوده به فلزات سنگین می باشند. فلزات سنگین در بدن تجزیه نمی شوند و به تدریج در بافت های بدن از جمله مغز انباشته شده و اثرات مخربی را روی سلامت انسان بخصوص کودکان می گذارند. حتی مقادیر پایین فلزات سنگین در غذای کودکان هم می توانند اثرات مخربی روی رشد مغزی بگذارند.

اثرات فلزات سنگین بر سلامت کودکان

متأسفانه کودکان بیشتر در معرض سمیت فلزات سنگین هستند. به دلیل اینکه عملکرد سم زدایی و سیستم ایمنی آنها نسبت به بزرگسالان ضعیف تر است و از طرفی کودکان نسبت به وزنشان، غذای بیشتری مصرف می کنند، بنابراین جذب فلزات سنگین در آنها می تواند 40 تا 90 درصد بیشتر از بزرگسالان باشد.

طبق گفته آکادمی اطفال آمریکا حتی مقادیر پایین فلزات سنگین در غذای کودکان هم می توانند اثرات مخربی روی رشد مغزی گذاشته و منجر به بیماری هایی از جمله اوتیسم شوند.

قرار گرفتن در معرض فلزات سنگین به خصوص در دوران بارداری و اوایل دوران کودکی می توانند باعث اثرات مخرب روی رشد مغز شده و خطر ابتلا به اختلالات رشدی- عصبی و اصطلاحاً اوتیسم در کودکان را افزایش دهند. برای درک بهتر اوتیسم می توان به انجام حرکت های تکراری (دست زدن، پریدن)، نقص در مهارت های کلامی و ارتباط اجتماعی، مقاومت در برابر تغییرات در محیط اطراف و روال زندگی روزمره در افراد مبتلا اشاره کرد.

طبق تحقیقات، نسبت ابتلا به اوتیسم در کودکان ایرانی، یک کودک مبتلا در بین 150 کودک است. از نظر رتبه ابتلا به اوتیسم در سال 2022، ایران در رتبه 14 قرار دارد. سازمان جهانی بهداشت تخمین زده است که حدود 15 تا 18 میلیون کودک در کشورهای در حال توسعه با قرار گرفتن در معرض سرب، دچار آسیب های دائمی مغز می شوند به دلیل اینکه در کشورهای در حال توسعه معمولاً قوانین سختگیرانه ای برای ورود آلاینده هایی مانند فلزات سنگین به مواد غذایی و محیط زیست وجود ندارد.

راههای ورود فلزات سنگین به بدن کودکان

انتقال فلزات سنگین از مادر به نوزاد:

طبق گفته سازمان جهانی بهداشت، فلزات سنگین مانند سرب، به مرور زمان در استخوان و دندان ها ذخیره می شوند و در طول بارداری از استخوان مادر به داخل خون وارد شده و می توانند با عبور از جفت، جنین در حال رشد را تحت تأثیر قرار دهد.

تحقیقات نشان داد که تقریباً 90 درصد غلظت سرب در خون مادر می تواند به نوزاد منتقل شود. علاوه براین، استفاده از ماده پر کننده دندان به رنگ نقره ای یا سیاه (آمالگام) در هنگام بارداری، باعث انتقال این فلز سنگین به جنین می شود.

دندان های شیری کودکان نشان دهنده اطلاعات قبل از تولد (دوران بارداری) و بعد از تولد است که بر اساس تحقیقات موسسه ملی علوم بهداشت محیط زیست آمریکا (NIEHS)، دندان های شیری کودکان اوتیسم دارای مقدار بیشتری از سرب می باشند. به این معنی که اوتیسم می تواند از دوران جنینی شروع شود و فلزات سنگین قادرند در دوران بارداری از مادر به جنین در حال رشد منتقل شوند.

انتقال فلزات سنگین از طریق غذا: 

با توجه به اینکه وجود فلزات سنگین در غذاهای کودکان می تواند اثرات مخربی را روی آن ها بگذارد، وجود قوانین سخت برای بررسی و محدودیت وجود فلزات سنگین در غذای آنها امری ضروری است.

مواد غذایی مختلف می توانند به فلزات سنگین آلوده باشند اما گاهی احتمال آلوده بودن برخی از مواد غذایی به فلزات سنگین بیشتر است به طور مثال، برنج از جمله مواد اولیه مورد استفاده برای غذای کودکان مانند سوپ، شیر برنج، فرنی و ... می باشد که به دلیل ساختار و استفاده از آب زیاد هنگام کشت، ده برابر بیشتر از محصولات کشاورزی دیگر، فلز سنگین آرسنیک را جذب می کند. علاوه براین، برخی از ماهی ها به خصوص ماهی های با چثه بزرگ و طول عمر زیاد و ماهی هایی که شکارچی ماهی های کوچک تر هستند، می توانند دارای مقادیر خطرناکی از فلزات سنگین از جمله جیوه باشند.

انتقال فلزات سنگین از طریق اشیا:

مکیدن اشیا و اسباب بازی های دارای رنگ های شیمیایی بر پایه سرب و ... باعث در معرض خطر قرار گرفتن کودکان با فلزات سنگین می شود. نکته دیگر اینکه، برخی از کودکان مبتلا به اوتیسم به دلیل تمایل به مکیدن اشیا، بیشتر در معرض خطر سرب هستند.

انتقال فلزات سنگین از طریق دود سیگار:

دود سیگار حاوی فلزات سنگین از جمله آرسنیک، سرب، کادمیوم و ... می باشد. استنشاق دود سیگار توسط مادر باردار یا نوزاد، خطر ابتلا به اوتیسم در کودکان را افزایش می دهد. باقی مانده دود سیگار روی لباس، مبلمان، فرش، دیوار، گرد و غبار خانه و ... تا ماه ها و سال ها باقی می ماند و از آنجا که کودکان ممکن است اسباب بازی، پستانک و دست خود را به سطوح بزنند و وارد دهان خود کنند، در خانه افراد سیگاری، کودکان بیشتر در معرض فلزات سنگین قرار می گیرند. علاوه براین، حتی قرار گرفتن و نفس کشیدن مادران باردار در مکانی که فردی در حال سیگار کشیدن نیست ولی بوی سیگار احساس می شود، باعث ورود فلزات سنگین به بدن مادر و در معرض خطر قرار گرفتن جنین می شود.

راهکارهای کمتر در معرض قرار گرفتن با فلزات سنگین:

1.    استفاده از سبزیجات سبز تیره که کلروفیل (سبزینه) زیادی دارند و غذاهای ارگانیک حاوی گوگرد مانند پیاز، تخم مرغ و سیر در رژیم غذایی توصیه می شود. مولکولهای حاوی گوگرد می توانند با فلزات سنگین ترکیب شوند و منجر به دفع فلزات سنگین از بدن انسان شوند.

2.    آکادمی اطفال آمریکا توصیه می کند غذای کودک خود را در منزل آماده کنید و از دادن غذاهای فرآوری شده خودداری کنید. بدلیل اینکه علاوه بر کاهش هزینه ها، از آلودگی های غذایی در مراحل آماده سازی و بسته بندی غذا جلوگیری می شود. بطور مثال در صورت نیاز به آرد برنج برای تهیه غذای کودک، بهتر است از برنج سالم و مرغوب در منزل استفاده کرده و آرد برنج تهیه کنید و از خریداری آردهای فله ای و بسته بندی شده بدون برند معتبر که معمولاً از برنج های نامرغوب، کهنه و آفت زده، دارای لکه های سیاه و از لاشه و خرده های برنج تهیه می شود و آلوده به مایکوتوکسین ها و فلزات سنگین است، خودداری کنید.

3.    بهتر است برای پخت غذای کودکان، به جای استفاده از برنج از غلات دیگر مانند جو، بلغور و ... استفاده کنید. یا از پوره مواد غذایی مانند سیب زمینی، نخود فرنگی و ... و یا حتی غذاهای سالم و ساده ای که برای مصرف خودتان تهیه می کنید، به جای غذاهای فرآوری شده برای تغذیه کودک استفاده کنید.

4.    به کودکان خود، ترجیحاً مواد غذایی دارای رنگهای طبیعی بدهید. از دادن مواد غذایی دارای رنگ های مصنوعی مانند سان ست یلو و ... خودداری کنید.

5.    سیگار نکشید! دود سیگار باعث می شود کودکان در معرض فلزات سنگین قرار بگیرند.

6.    از پر کردن دندان در هنگام بارداری بپرهیزید.

7.    عادات غلط مانند جویدن ناخن را ترک کنید. به دلیل اینکه، ناخن دارای میزان کراتین بالا است و فلزات سنگینی مانند آرسنیک میل ترکیبی زیادی با کراتین دارند و غلظت آرسنیک در ناخن نسبت به سایر بافت ها بیشتر است.

8.    شستن و تمیز کردن هر چیزی که نوزادان و کودکان مدام با آن در تماس هستند مانند بطری، پستانک و اسباب بازی ها.

9.    در صورت امکان نوزاد از شیر مادر تغذیه کند. چون احتمال آلوده شدن شیر خشک به فلزات سنگین در مراحل آماده سازی بیشتر است. علاوه براین ممکن است آبی که برای رقیق کردن شیر خشک استفاده می شود به فلزات سنگین آلوده باشد. لوله های آب قدیمی می توانند فلزات سنگینی مانند آرسنیک، سرب و ... را به آب منتقل کنند.

10.    پیشنهاد می شود به کودکان خود، میوه خرد شده یا پوره شده به جای آبمیوه بدهید. بعضی از آبمیوه ها دارای سطوح قابل توجهی از فلزات سنگین هستند. به دلیل اینکه چنانچه میوه به فلزات سنگین آلوده باشد، غلظت فلزات سنگین در آبمیوه به دلیل عصاره گیری و غلیظ شدن میوه بیشتر می شود. علاوه براین، احتمال ورود فلزات سنگین به آبمیوه در حین فرآوری و فرآیند تولید آن وجود دارد.

11.    بیشتر ماهی های بزرگ، شکارچی و ماهی هایی که عمر طولانی دارند، می توانند به فلزات سنگین از جمله جیوه آلوده باشند. بنابراین مصرف بیش از اندازه ماهی توسط کودکان ممکن است اثرات مخرب روی سیستم عصبی بگذارد. طبق گفته سازمان غذا و داروی آمریکا، ماهی مانند سالمون، قزل آلا، ساردین و ... دارای مقادیر کمتری از جیوه هستند و ماهی های مانند ماهی تن باله دراز و کوسه، اره ماهی و ... دارای مقادیر بالای جیوه هستند.  

و نکته آخر اینکه، تصور نکنید که میزان آلودگی به فلزات سنگین در غذاهای ارگانیک از غذاهای غیرارگانیک کمتر است، از آنجا که فلزات سنگین در آب و خاک وجود دارند و علاوه براین، در طی فرآوری و بسته بندی مواد غذایی ممکن است وارد مواد غذایی شوند، بنابراین، آلودگی به فلزات سنگین در غذاهای ارگانیک و غیرارگانیک اغلب مشابه هستند. البته غذاهای ارگانیک ممکن است دارای مقادیر کمتر از آفتکشها و دیگر مواد شیمیایی باشند.